Sedir Mantarı, Tricholoma matsutake Ito et Iman
HASADI HAKKINDA YAPILMASI GEREKENLER
Sedir Mantarı ( Tricholoma matsutake, Syn. Tricholoma calagatum, Armillaria matsutake, Armillaria caligatum ) en yaygın olarak Uzak Doğu Ülkelerinde özellikle Japonya da Chuguku ve Kinki, Kore’de Peninsula, Tayvan’ın Hayata, Çin’in Szechuan Bölgelerinde, Kuzey Amerika, Kanada ve Cezayirde Pinus densiflora, Pinus thunbergii, Pinus pumila, Tsuga sieboldii, Tsuga diversifolia ve Picea glehnii, Pinus karainensis, agabeyes masiestii, Pinus taiwanensis, Tsuga sp. Ve Cedrus libanotica’nin köklerinde mikoriza oluşturabilmektedir.
Türkiye’de ise bilhassa Akdeniz Bölgesinde sedir ağaçları ile simbiyoz hayat sürdüren Tricholoma matsutake ülkemizde, “zb>sedir mantarı” ya da “kayıskıran” isimleri ile tanınmakta ve sevilerek tüketilmektedir. Ayrıca önemli bir ihraç ürünü olarak bilinmektedir.
Bu dağılım deseni sedir mantarının 200-500 kuzey enlem dereceleri arasında ve ibreli ağaçlarda geliştiğini göstermektedir. Ancak, taksonomistler arasında bunların aynı veya farklı türler olduğu hakkında fikir birliği bulunmamaktadır.
Hasat edilecek mantarlarda aranacak hususlar
1- Meyve gövdesi büyüme sırasında primordium konveks yapıda olup şapkanın iç kısmında boşluk meydana gelmektedir. Meyve gövdesinin üst kısmı artan bir şekilde şişerek koni seklini alması, sapın bu esnada meydana gelmesi ve bir şemsiye şeklini alması gerekmektedir.
2- Sapın merkez kısmının yüzeyi açık kahve, sapın iç dokuları ise beyaz renkli olması ve uzunlamasına lif seklini alması gerekmektedir.
3- Sapın üst kısmında,; dış kısmı açık kahverengi olan şapkanın kenarı ile sapı birleştiren bir perde bulunmaktadır. Şapkanın büyümüş olması ve bu perdenin delinerek sapın üst kısmına halka halinde yapışarak kalması gerekmektedir.
4- Hasat edilecek olgun mantarın şapka çapı 8-18 cm büyüklüğünde ve açık kahverengi bir dış perde ile kaplı ve iç dokuları beyaz olmalıdır.
5- Sedir mantarı’nın meyve gövdeleri, ağacın etrafında meydana gelen halkaların arasında büyümekte ve her yıl dışarıya doğru bu halkalar genişlemektedir. Halkaların genişlemesi odunun yapısı, toprak karakteri ve kökün gelişme hızına bağlı olarak değişmekle beraber yılda 10-20 cm. arasında olmaktadır. Meyve gövdelerinin oluşumu bu halkalara göre ardı ardına birkaç yıl izlenerek, bir yıl sonraki durum önceden tahmin edilmeli ve bu halkaların tahrip edilmesi önlenmelidir.
6- Toprak profili ve bu halkaların (Fairy ring) enine kesitleri incelendiğinde, üst kısmında ki 3-5 cm’lik tabakanın humuslu bir yapıya sahip olduğu ve bu halkalar arasında “konukçu bitki” nin kökleri ile Tricholoma sp. Miselyumu gözlenmektedir. Bu tabaka yerinden kaldırıldığı zaman normal olarak yoğunlaşmış miselyum tabakaları toprak yüzeyinde görülebilir. Mikoriza’nın meydana geldiği bu topraklarda sporokarpın hızla gelişebilmesi ve sap ile şapkayı oluşturabilmesi için meyve gövdesinin kendiliğinden toprak yüzeyine çıkması beklenmeli asla toprak değişmemelidir.
7- Tricholoma matsutake ile birlikte, daha primordia safhasında, Mortierella sp.gibi yabancı funguslar da görülebilmektedir. Yabancı mantarlar hasat edilmemelidir.
Tricholoma maksutake mantarının korunması ile ilgili hususlar
1- Sedir mantarının yetiştirildiği ormanların işletilmesi, ormanların konumuna ve ekosisteme bağlıdır. Ormanda kapalılık derecesi %60-70, malç kalınlığı ise 2-3 cm. olmalıdır.
2- Üretim yapılacak alanda Cedrus libani gibi konukçu bitkilerin dışında kalan diğer ağaçlar kaldırılmalı yada bunların kapalılık derecesi %40-50 civarında tutulmalıdır.
3- Alt florada eğer varsa Piersi japonica, Rhododendron reticulaturm, Lvonia neziki ve Vaccinium oldhami’nin kapalılık oranı %10-20’yi geçmemelidir.
4- Ayrıca alt tabakanın Miscanthus sinensis ve Sasa albomarginate ile kaplı olması tercih edilmektedir.
5- Sedir mantarının meyve gövdeleri, 15-20 yaşlı Pinus densiflora’larin meydana getirdigi mantar halkaları arasında görülmekle beraber, en yüksek verimi 40-50 yaslı ağaçlar meydana getirmektedir. 60 yasından daha büyük ağaçlar ise verimsiz kabul edilmektedir. Bu sebeple koruma 40-50 yaslı ağaçlarda arttırılmalı fakat 60 yasından büyük ağaçlar ise ormandan uzaklaştırılmalıdır.
6- Agaçların sıklık oranı, 20 yaslı ağaçlar için 2000-3000 ağaç/ha, 30 daha büyük ağaçlar için 1500 ağaç/ha olmalıdır.
7- Sedir mantarının yetistiği bir çok ormanlık sahada Juniperus sp.’De ibreli ağaçların arasında görülmekte ve konukçu bitki olarak görev yapmaktadır. Pinus’ların yoğun olduğu yerlerde bunların sayısı azaltılmalı ancak Pinus’ların seyrek olduğu bölgelerde konukçu bitki olarak dikilmesine izin verilmelidir.
8- Genellikle yüksek bitkilerin güneş ışığı alan bölgelerinde görülen fundalıkların sıklığı %50-60’ı geçmemelidir. Fundalıklarda sıklık bakımı yapılırken herdem yeşil olanlar ile yaprağını dökenlerin oranı eşit tutulmalıdır.
9- Budanacak fundalıklarda kesim yüksekliği 1,5 – 2 m. Olmalı yan dalların oluşumu teşvik edilmelidir.
10- Agaçlar ve fundalıkların kapalılık derecesi %50-60 iken alt flora’da ekolojiye göre değişmekle beraber, Miscanthus sinensis, Sasa albo-marginata, Gleicheria glauca, Adianthum petatum bulunmaktadır. Çok nemli ormanlık alanlarda Drosero rotundifolia ve Pogonatum sp. Bitkileri kapalılık derecesinin yüksek olduğu durumlarda kaldırılmalı ancak, yetersiz ise gelişmesi teşvik edilmelidir.
11- Toprak yüzeyini kaplayan malç ve humus tabakasının kalınlığının artmasına ve sporokarp miktarı azalarak kalitenin düşmesine izin verilmelidir.
Mantar üretiminin yaygınlaştırılması için alınacak tedbirler
1- Genç ağaçlarda, toprak üstü aksamın büyüme hızının yavaşlaması ile birlikte ağacın adventif kök sayısında artış görülmektedir. Bulunduğu ortamda sedir mantarı ile birlikte mikorizal gelişim gösteren bu ince kökçükler olup bilhassa toprak yüzeyinde belirginleşir. Sedir mantarının inokulasyonu için en uygun alan, yan köklerin ve ince kökçüklerin istikrarlı bir gelişme gösterdiği toprak yüzeyleri olmakla beraber uygun kapalılıktaki ibreli ağaç mesçereleri ya da ibrelilerin çoğunlukta olduğu karışık ormanlar yetiştiricilikte tercih edilen sahalar olmalıdır.
2- Sedir mantarının sporokarplari, şapka açılmaya başladığı zaman basidiosporlari oluşturmaya başlamaktadır. Basidiosporların oluşumu, şapka tatmiyla açıldığı zaman en yüksek düzeye ulaşmaktadır. Olgun sedir mantarının karpofur’u su dolu kap içinde tutarak, lamellerdeki basidiosporların suya geçmesi sağlanır. Bir adet sporokarp için 1 litre destile su kullanılır. Daha önceden tespit edilen konukçu bitkinin etrafında 1-3 cm çapında ve 10-15 cm derinliğinde oyuklar açılarak, basidispor solusyonu toprak içinde bu oyuklara dökülerek üzeri toprakla kapatılmalıdır.
3- Konukçu bitkilerin etrafında meydana gelen “mantar halkaları“; içerisinde kalan 1-3 cm çapında ve 10-15 cm derinliğindeki mikorizal toprak, “tabii” mikorizasyon için kullanılmalıdır.
4- “Mikoriza taşıma metodu“nda olduğu gibi, ayni ebattaki mikorizal toprak ile birlikte karpofor, önceden belirlenen bir başka yere şaşırtılmalıdır. Şaşırtma sırasında belirlenen kısım kaldırılarak, karpofur’un dip kısmına yapışık olan basidiosporla bulaşık malç ve humus tabakası kasılarak açılan oyuklara dökülmeli ve üzeri tekrar toprakla kapatılmalıdır. Daha sonra eğer istenirse kapatılan kısım kağıt yada vini tabakası ile kaplanmalıdır.
5- Mikoriza olusturmus optimum yaşlı fidanlar yada laboratuvar şartlarında inokule edilmiş fidanlar, uygun ormanlara götürülerek dikilmelidir.
6- 20C altında sedir mantarının sporokarplari, genellikle bir halka halinde gelişmekte ve her yıl bu halka 20-30 cm dışarıya doğru genişlemekte ve yaklaşık 20-25 gün süre ile hasad edilebilmektedir. Hava şartlarına bağlı kalmaksızın 20 gün daha erken sedir mantarı üretimi gerçekleştirebilmek ve böcek zararlarını asgariye indirilmek için üretim yapılması düşünülen yerlerde, 60 m. Uzunluğunda ve 1 m. Genişliğinde tünel benzeri bir yapı oluşturularak üzeri vinil ve sıcağa dayanıklı malzemelerle kaplanmalıdır. Bu şekilde ihtiyaç duyulan nem ve sıcaklık kaplama altında sağlamalı ve sedir mantarının primordiaları sun’i olarak meydana getirilerek, primordia ve meyve gövdelerinin gelişmesi hızlandırılmalı ve bu süre kontrol altında tutulmalıdır.
7- Sedir mantarı ihtiva eden orman ağaçları, yas ve ekonomik ömürlerini doldurmaları sebebiyle kesildikleri takdirde, ağacı saran mantarlar, sonraki jenerasyonlarda ibreli ağaçlara inokulum (kaynak) olarak kullanılabilmektedir. Ibreli ağaçlar kesilmeden önce “mantar halkaları” işaretlenmeli ve ağaçlar kesildikten sonra 2-3 yaşlı fidanlar önceki halkalar arasında kalan kısımlara dikilmelidir.
8- Bu metotla sedir mantarı, ibreli fidan üzerindeki gelişmesinin ilk safhalarında bir parazit gibi yasamakta ve spor üretmektedir. Bu sporlar yeni dikilen fidanlarla mikoriza oluşturularak devamlılığı sağlamaktadır. Ekonomik ömürlerini tamamladığı halde bazı ağaçlar kesilmeden yerinde bırakılmaktadır. Bu ağaçlar, bir sonraki jenerasyonla “Mantar halkaları“nın merkezleri olarak görev yapmaktadır. Dolayısıyla fidanlar, yaşlı ağaçlar kesildikten hemen sonra dikilerek mikorizasyon sağlanmalıdır.
Sedir mantarı üretimi
Sedir mantarı, sedir yetişme alanlarında sedir ağaçlarının altında yetişmektedir. Dış ülkelere özellikle de Japonya’ya ihraç edilmektedir. Hava şartlarının olumlu gittiği ve mantarını bol yetiştiği yıllarda yöre halkı için önemli bir geçim kaynağıdır.
Sedir mantarı köy mülki hudut esasına göre köylü tarafından toplanarak satılmaktadır. Mantarın verimliliğinin ve kalitesinin artması eylül ve ekim aylarında ki yağış sıcaklık dengesine bağlıdır.
Köylüler tarafından toplanan mantarlar köylerde birinci aracılara satılmaktadır. Bunlar aldıkları mantarı ikinci aracılara satmakta, ikinci aracılara satılmakta, ikinci aracılar üçüncü aracılara satılmakta ve son olarak Adana, İstanbul ve İzmir’den yurtdışına ihraç edilmektedir. 2002 yılı fiyatlarına göre köylü mantarın kg’nı kalite ve talebe bağlı olarak 5-40 milyon arasında satmıştır. Ortalama satış fiyatı 20 milyon civarında olmuştur. Yurtdışına ihracat fiyatının ise 100$ olduğu söylenmektedir.
SEDIR MANTARCILIGINDA KARSILASILAN SORUNLAR VE ÖNERİLER
Sedir Mantarcılığında başlıca sorunlar ve çözüm önerileri aşağıya çıkartılmıştır.
1. Alıcı, mantarın kalitesini düşürdüğü için küçük ve topraklı mantar istememektedir.
2. Köylü mantarı bilinçsiz şekilde hasat ettiğinden (Kazma, sopa, vb) mantar yatakları bozulmaktadır.
3. Yörede yaygın olan kıl keçi mantarı yemek sureti ile tüketilmektedir. Ayrıca ayakları ile çiğnemek suretiyle tahrip etmekte, idrarı ile mantarın kalitesini düşürmektedir.
4. On gün koruma altına alınan bir alanda yüksek randıman elde edilebilmektedir. Ancak her gün ayni yerden hasat yapılması sonucu randıman düşmektedir.
5. Köylülerin birbirlerinin mülki hudutlarına girmesi sonucu sosyal problemler meydana gelmektedir.
6. Köylü tarafından üretilen mantar fazla aracılar olmadan satılmalıdır; böylece köye daha fazla para girmesi sağlanmalıdır.
7. Köylülerin bu konuda kooperatifleşmesi sağlanmalıdır.
8. Sedir mantarı konusunda verim ve kaliteyi arttırmak için üniversiteler tarafından araştırma yapılması sağlanmalı ve elde edilecek teknik bilgilerin yöre halkına aktarılması sağlanmalıdır.
Sedir gelir düzeyi düşük olan yöre halkı için iyi bir gelir kapısı olup; kalite ve üretimin arttırılması durumunda halk ekonomik yönden güçlenecek, böylece Halk-Orman ilişkileri de olumlu yönde gelişecektir. (feke.bel.tr)
